לראשונה מתמודדת לבחירות המקומיות בירושלים רשימה ובראשה מועמדים ערבים, ושמה "כל תושביה". אם התושבים הערבים ינצלו את זכותם להצביע בסוף החודש ויבחרו בה, זו תהיה הסיעה הגדולה ביותר במועצת העיר. היא תוכל להשפיע על סדרי עדיפויות לטובת 40% מתושבי ירושלים המכונים בנימוס "בני דודים", ומתגוררים בחלק היותר עני ומוזנח בעיר שהסיסמאות מכנות "בירת הנצח המאוחדת", אבל בפועל היא חצויה, מסוכסכת וענייה.
כשבועיים אחרי מלחמת ששת הימים החליטה ממשלת ישראל להרחיב את גבולות העיר באופן משמעותי. שטח "מזרח ירושלים" הוא כעת 70 קמ"ר, מהם רק 6.4 קמ"ר, פחות מעשירית, היו בירושלים כאשר האזור היה בשליטת ירדן במשך 19 שנה מאז מלחמת העצמאות. השטחים שסופחו נועדו להקמת "שכונות טבעת" כמו רמות ונווה יעקב, שתפקידן למנוע חלוקה עתידית של העיר ולענות על צרכים אחרים, למשל הענקת שדה תעופה לבירה. מצפון לעיר עמד שדה התעופה קלנדייה (עטרות), שהקימו הבריטים בתקופת המנדט, ושימש בהמשך את ירדן. בשל התנגדות לטיסות משטח שהעולם מגדיר כבוש, השדה מעולם לא שימש לטיסות בינלאומיות לישראל וממנה, ובהמשך חדל לתפקד. אבל השטח והתושבים שסופחו למענו הפכו לחלק מירושלים.
הדרך לשדה התעופה כללה בין היתר את בית חנינא, שועפט, ומחנה הפליטים שועפט, שהפכו בן לילה לשכונות בירושלים. היה ניסיון לסרטט את גבולות הסיפוח כך שיכלול כמה שפחות בני אדם, אך כעת האוכלוסייה המשולבת של שלושת האזורים הללו היא כ-100 אלף איש. הם עשירית ממיליון תושביה של ירושלים (כפול מתל אביב) ורבע מתושביה הערבים. זוהי האוכלוסייה הענייה ביותר (יותר מהחרדים, שהם כשליש האוכלוסייה) בעיר, והיא זוכה לשירותים פחותים, כפי שמעידה תוכנית חומש שמטרתה לשפר את התנאים הקשים ולנסות גשר על פערים ניכרים.
מבחינת החוק, הסיפוח הפך את האזורים הללו לשטח ישראל לכל דבר. אבל כדי להימנע מהשפעתם האלקטורלית בכנסת הוחלט שמי שגרים בהם יישארו אזרחים ירדנים ולא יקבלו אזרחות ישראלית, אלא מעמד של תושבי קבע. יש להם אפשרות להתאזרח, אבל רבים לא רוצים, ועבור מי שכן - התהליך מורכב ונדיר.
לייצור הכלאיים הירדני-ישראלי המסובך נוספה בעקבות הסכמי אוסלו הרשות הפלסטינית. כך, לצד תוכנית הלימודים הירדנית שנהגה שם בבתי הספר לפני ואחרי מלחמת ששת הימים, כעת מופעלת תוכנית הלימודים של הרשות, ויש מי שלומד לפי תוכנית ישראלית. בסיבוך נוסף, גדר ההפרדה שהוקמה בעקבות פיגועי האינתיפאדה השנייה הותירה מעברה השני שטחים ובני אדם שרשמית הם חלק מהעיר, אך הם מצויים בפועל ברשות הפלסטינית ומנותקים ממוקדי פרנסה ושירותים.
לצד גישה לשירותים כמו רפואה וזכאות לביטוח לאומי, המעמד של "תושב קבע" מקנה את הזכות לבחור ולהיבחר לרשויות המקומיות (כאמור, לא לכנסת). ערביי מזרח ירושלים ממעטים להשתתף במשחק הפוליטי - בין השאר כי הנהגתם הדתית והאזרחית מתנגדת בטענה שיש בכך שיתוף פעולה עם הסיפוח - ובהיעדר ייצוג, אין להם כלים להשפיע ישירות על חלוקת משאבים.
אך דומה שעם השנים, ההתנגדות להשתתפות בבחירות פחות נמרצת. וכך קמה רשימה, ובה הן אזרחי ישראל והן תושבי קבע בירושלים. מטרתם - שמשקפת את עמדתה הרשמית של ישראל, אך לא את המצב בפועל – להבטיח שירותים עירוניים שוויוניים, בהם רווחה, חינוך, כבישים סלולים והקמת שכונות חדשות, בדומה לתושבים היהודים.
טובה הרצלבשיחת רעים לקראת הבחירות מישהו שאל אם אפשר לדמיין שיהיה בירושלים ראש עירייה ערבי. האמת? אני רוצה ראש עיר "כמוני", ולכן לא התלהבתי גם כשבראש עירי עמד חרדי. אבל חרדים הם 30% מתושבי ירושלים, ובמדינה דמוקרטית, זכותה וחובתה של קבוצה כזו לבחור, להיבחר ולהשפיע. הדברים נכונים גם לגבי האוכלוסייה הערבית, כאמור, כ-40% מתושבי ירושלים.
יוצא ש-70% מתושבי עיר הבירה של מדינת ישראל אינם מזדהים עם החזון הציוני שהקים אותה, ו/או אינם נושאים בעיקר הנטל שחל על יתר 30 האחוזים. אך יוזכר שמגילת העצמאות קובעת ש"מדינת ישראל.... תשקוד על פיתוח הארץ לטובת כל תושביה". זהו אתגר עצום לפרנסי העיר בפרט ולמדינה בכלל, במיוחד בתקופה רגישה ומורכבת זו.
- טובה הרצל הייתה שגרירת ישראל במדינות הבלטיות ובדרום אפריקה
وصول الظروف الهجينة الأردينة الإسرائيلية لسكان القدس العرب إلى نقطة الاختبار
ساهمت المصالح الديموغرافية والجغرافية والقومية في تحديد واقع حياة سكان القدس الفلسطينيين في العاصمة منذ 1967. القائمة العربية التي تخوض الانتخابات للبدلية قد تغيّره
طوبا هرتسل
لأوّل مرّة تشترك في الانتخابات المحلية بلدية أورشليم القدس قائمة يقودها مرشحون عرب في قائمة اسمها "جميع سكانها".
إذا استغلّ السكان العرب حقّهم في الانتخابات للبلدية التي تجري في نهاية شهر شباط-فبراير واعطوا صوتهم لهذه القائمة قد تكون أكبر قائمة في مجلس البلديّة مع قوة التأثير على جدول الأولويات لصالح 40% من سكان القدس الذين يُطلق عليهم بأدب "أبناء العامّ" والذين يسكنون في الأحياء الأكثر فقرا وإهمالا من المدينة التي تم إطلاق عليها شعار "العاصمة الأبدية الموحَّدة" لكنها في الواقع ليست المدينة إلا منقسمة ومتضاربة وففيرة.
تقع "شرق القدس" على مساحة 70 كيلومترا مربعا فيما كانت مساحتها خلال 19 سنة من الحكم الأردني 6.4 كيلومترات مربعة، أي أقل من 10% من مساحتها اليوم. فكان هدف بناء الأحياء الجديدة منها رموت ونفي يعقوب منع تقسيم المدينة في المستقبل وتلبية حاجات أخرى منها تجديد المطار في قنلدية أو عطروت في شمال العاصمة، المطار الذي قام ببناءه البريطانيون خلال فترة الانتداب وكانت المملكة الأردنية تستعمله فيما بعد. وحيث أن المطار يقع في منطقة تعتبَر منطقة محتلّة لم يتم استعماله للرحلات الدولية ومع مرور الأيام توقف استخدامه. ولكن المنقطة والسكان الذين يعيشون في المناطق التي تم ضمها إلى المدينة تحولوا إلى جزء لا يتجزأ عن أورشليم.
ويقع في الطريق إلى المطار حي بيت حنينا وشعفاط ومخيم شعفاط الأحياء التي تحولت من يوم إلى آخر إلى أحياء من أحياء أورشليم القدس. وفي رسم حدود المدينة الموسع تمت المحاولة في شمل أقل عدد ممكنا من البشر ولكن حاليًّا يسكن في المناطق التي تمّ ضمّها حوالي 100 ألف نسمة أي 10% من مليون نسمة في أورشليم القدس (ضعفين عدد سكان تل أبيب يافا) وحوالي 25% من سكانها العرب. إن الناس في هذه الأحياء يعانون من الفقر (أشدّ من المتدينين المتشددين الذينيعددهم حوالي ثلث سكان المدينة) ويتمتعون بخدمات أقلّ، كما يتّضح من الخطة الخمسية التي تهدف إلى تحسين الظروف الصعبة وسدّ الفجوات البارزة.
قانونيًّا، تحوّلت هذه المناطق بعد ضمها إلى مناطق إسرائيلية بكل معنى الكلمة. ومع ذلك من أجل منع تأثير السكان في هذه المناطق على نتائج الانتخابات للكنيست تم اتّخاذ القرار ببقاء السكان في هذه الأحياء مواطني المملكة الأردنية وعدم منحهم الجنسية الإسرائيلية بل منحهم الإقامة الدائمة. لديهم الخيار بالحصول على الجنسية لكن الكثير منهم لا يرغبون فيها وهؤلاء الذين يرغبون بالجنسية يخوضون إجراءات معقدة ونادرة.
في أعقاب اتفاقيات أوسلو أضيفت السلطة الفلسطينية إلى هذه الظروف الهجينة الأردنية الإسرائيلية. فإلى جانب منهج الدراسة الأردني في المدارس المتّخذ به قبل حرب 1967 وبعده يجري حاليًّا المنهج الدراسي الفلسطيني وهناك من يدرس وفقا للمنهج الإسرائيلي. ويزيد الجدار الفاصل الذي تم بناءه في أعقاب هجمات الانتفاضة الثانية من التعقيد حيث يسكن في الأحياء وراء الجدار الفاصل الناس الذين يُعتبَرون رسميًّا جزءًا من المدينة رغم وجودهم عمليًّا في مناطق تخضع للسلطة الفلسطينية بل إنهم معزولون عن مصادر الرزق والخدمات.
إن مكانة المقيم الدائم يمنح للناس الحق بالحصول على الخدمات الطبية والتأمين الوطني بالإضافة إلى حق الانتخاب والتصويت في الانتخابات للسلطات المحلّيّة (دون التصويت والانتخاب للكنيست). أما سكان شرق القدس قليلا ما يشتركون في الحياة السياسية وذلك من بين أسباب أخرى اعتراض القيادة الدينية والمدنية الفلسطينية لأنهم يعتبِرون هذه المشاركة التعاون مع ضمّ المناطق إلى إسرائيل. ولكن من ناحية أخرى بدون التمثيل المحلي ليست لهذا المجتمع الآليات للتأثير المباشر على توزيع الموارد في المدينة.
يبدو أن مع مرور السنين انخفضت المعارضة للمشاركة في الانتخابات المحلية. فتم تأسيس هذه القائمة التي انضم إليها مواطنون إسرائيليون وسكان القدس الذين يعتبرون مقيمين دائمين في المدينة. هدف هذه المجموعة، الذي يتوافق مع موقف إسرائيل الرسمي ولكن لا الوضع الفعلي على ساحة الأرض، ضمان الحصول على خدمات البلدية المتساوية بما فيها الرعاية الاجتماعية والتربية والتعليم وشق الشوارع وبناء الأحياء الجديدة مثلهم مثل المواطنين اليهود.
في حوار بين الأصدقاء قبيل الانتخابات للبلدية سأل من سأل هل يمكن التصور ان يكون عربي رئيسا للبلدية. جدّ؟ أودّ أن يكون رئيس البلدية شخصا "مثلي" فلم أكن متحمسة حين كان يهودي من المتدينين المتشددين رئيسا للبلدية. لكن المجتمع اليهودي المتشدد دينيًّا يصل إلى 30% من سكان أورشليم القدس وفي دولة ديمقراطية تتمتع هذه المجموعة الحق والواجب في التصويت والانتخاب والتأثير. فنفس الحق والواجب ينطبق على السكان العرب الذي يتعتبرون 40% من سكان أورشليم القدس.
يشير التركيب السكاني من سكان عاصمة دولة إسرائيل إلى أن معظم سكان المدينة ليسوا من المتعاطفين مع الرؤية الصهيونية التي أدت إلى إقامة الدولة ولا يتحملون بمعظم العبء الذي يتحملونه 30% من سكان المدينة.
فيجب الإشارة إلى أن إعلان الاستقلال لدولة إسرائيل ينص على أنّ "دولة إسرائيل . . . ستبذل الجهود في تطوير البلاد لصالح جميع سكانها".
إن هذا المبدأ ليس إلا تحديًّا كبيرًا خصوصا أمام المسؤولين عن إدارة حياة المدينة وأمام الدولة بشكل عامّ وخاصّة في هذه الفترة الحساسة والمعقَّدة.
